राष्ट्रीय शैक्षणिक धोरण २०२०, भाग १: शालेय शिक्षण प्रकरण ५: शिक्षक

राष्ट्रीय शैक्षणिक धोरण २०२०, भाग १: शालेय शिक्षण

प्रकरण ५: शिक्षक

      शिक्षक खरोखरच आपल्या मुलांचे भविष्य घडवतात म्हणजेच आपल्या राष्ट्राचे भविष्य      घडवतात. या उदात्त भूमिकेमुळेच शिक्षक हा समाजातील सर्वात प्रतिष्ठित सदस्य होता. केवळ सर्वात उत्कृष्ट आणि सर्वात शिकलेले शिक्षक झाले. शिक्षकांनी किंवा गुरुंनी त्यांचे ज्ञान, कौशल्य आणि नीतिमान गोष्टी चांगल्या प्रकारे विद्यार्थ्यांना पुरविल्या पाहिजेत. शिक्षकांच्या शिक्षणाची गुणवत्ता, भरती,  उपयोजन,  सेवा अटी आणि शिक्षकांचे सक्षमीकरण जिथे असावे तिथे नाही आणि यामुळे शिक्षकांची गुणवत्ता व प्रेरणा इच्छित प्रमाणांवर पोहोचत नाही. शिक्षकांबद्दलचा उच्च आदर आणि अध्यापन व्यवसायाचा उच्च दर्जा पुनर्संचयित करणे आवश्यक आहे जेणेकरून अध्यापन व्यवसायात प्रवेश करण्यासाठी सर्वोत्तम प्रेरणा मिळू शकेल. आपल्या मुलांना आणि आपल्या देशाचे सर्वोत्तम भविष्य सुनिश्चित करण्यासाठी शिक्षकांची प्रेरणा आणि सशक्तीकरण आवश्यक आहे.

भरती आणि परिणामकारक कृती

उत्कृष्ट विद्यार्थ्याना विशेषत: ग्रामीण भागातील - अध्यापन व्यवसायात प्रवेश घेता यावेत यासाठी ४ वर्षाच्या गुणवत्तापूर्ण समाकलित बीएडच्या अभ्यासक्रमासाठी देशभरात मोठ्या प्रमाणात गुणवत्ता-आधारित शिष्यवृत्ती सुरू केली जाईल. ग्रामीण भागात खास गुणवत्ता-आधारित शिष्यवृत्तीची स्थापना केली जाईल ज्यामध्ये बीएड कार्यक्रम यशस्वीरीत्या पूर्ण झाल्यावर त्यांच्या स्थानिक क्षेत्रात प्राधान्यीय रोजगाराचा समावेश असेल. अशा शिष्यवृत्तीमुळे स्थानिक विद्यार्थ्यांना स्थानिक नोकरीच्या संधी उपलब्ध करुन देण्यात येतील, विशेषत: महिला विद्यार्थ्यांना, जेणेकरून हे विद्यार्थी स्थानिक क्षेत्रातील रोल मॉडेल म्हणून आणि स्थानिक भाषा बोलणारे उच्च पात्र शिक्षक म्हणून काम करतील. ग्रामीण भागात विशेषतः दर्जेदार शिक्षकांची कमतरता असलेल्या भागात शिक्षकांना अध्यापकाची नोकरी मिळण्यासाठी प्रोत्साहन दिले जाईल. ग्रामीण शाळांमध्ये अध्यापनासाठी मुख्य प्रोत्साहन म्हणजे शाळेच्या जवळपास किंवा शाळेच्या परिसरातील स्थानिक घरांची तरतूद किंवा वाढीव गृहनिर्माण भत्ते.

शिक्षकांच्या अत्याधिक बदल्यांची हानिकारक प्रथा थांबविली जाईल, जेणेकरून विद्यार्थ्यांचे रोल मॉडेल आणि शैक्षणिक वातावरणात सातत्य असेल. राज्य / केंद्रशासित प्रदेश सरकारच्या रचनात्मक पद्धतीने योग्यरित्या ठरविल्यानुसार बदल्या फार विशेष परिस्थितीत घडतील. शिवाय, पारदर्शकता सुनिश्चित करणार्‍या ऑनलाइन संगणकीय प्रणालीद्वारे बदल्या करण्यात येतील.

शिक्षक पात्रता चाचण्या (टीईटी) आशय आणि अध्यापनशास्त्राच्या दृष्टीने चांगली चाचणी सामग्री तयार करण्यासाठी मजबूत केली जाईल. शालेय शिक्षणाच्या सर्व टप्प्यांतील (पायाभूत, प्रारंभिक, मध्यम व माध्यमिक) शिक्षकांना सामावून घेण्यासाठी टीईटी देखील वाढविण्यात येतील. विषय शिक्षकांसाठी, संबंधित विषयांमधील योग्य टीईटी किंवा एनटीए चाचणी स्कोअर देखील भरतीसाठी विचारात घेतले जातील. अध्यापनाची आवड आणि प्रेरणा मिळविण्यासाठी, वर्ग प्रात्यक्षिक किंवा मुलाखत ही शाळा आणि शाळा संकुलांमध्ये शिक्षक घेण्याचा एक अविभाज्य भाग बनेल. या मुलाखतींचा उपयोग स्थानिक भाषेतील अध्यापनात समाधान आणि प्राविण्य/नैपुण्य मूल्यांकन करण्यासाठी देखील केला जाईल, जेणेकरून प्रत्येक शाळा / शाळा संकुलामध्ये किमान काही शिक्षक असावेत जे स्थानिक भाषेतील आणि विद्यार्थ्यांच्या मुख्य भाषा असलेल्या विद्यार्थ्यांशी संवाद साधू शकतील. खासगी शाळांमधील शिक्षकांनीदेखील टीईटी, प्रात्यक्षिक / मुलाखत आणि स्थानिक भाषेचे ज्ञान या पद्धतीनेच पात्र होणे आवश्यक असेल.

कला, शारीरिक शिक्षण, व्यावसायिक शिक्षण आणि भाषा या विशेष विषयातील शिक्षकांची पर्याप्त संख्या सुनिश्चित करण्यासाठी - शाळा / शाळा संकुलात शिक्षक भरती करता येइल आणि राज्य / केंद्रशासित प्रदेश सरकारांच्या धोरणाप्रमाणे शाळा गटांनुसार शाळांमधील शिक्षकांच्या सामायिक सहभागाचा विचार केला जाऊ शकतो.

विद्यार्थ्यांना फायदा तसेच स्थानिक ज्ञान आणि व्यवसायांचे संरक्षण व प्रचार करण्यास मदत होण्यासाठी पारंपारिक स्थानिक कला, व्यावसायिक कलाकुसर, उद्योजकता, शेती किंवा स्थानिक कौशल्य अस्तित्त्वात असलेल्या इतर कोणत्याही विविध विषयांमध्ये स्थानिक नामांकित व्यक्ती किंवा तज्ञांना ‘मास्टर इंस्ट्रक्टर’ म्हणून नियुक्त करण्यास शाळा / शाळा संकुलांना प्रोत्साहित केले जाईल.

पुढील दोन दशकांत अपेक्षित विषयवार शिक्षकांच्या रिक्त जागांचे मूल्यांकन करण्यासाठी तंत्रज्ञानावर आधारित सर्वसमावेशक शिक्षक-भरती नियोजन पूर्वानुमान प्रत्येक राज्यात केले जाईल. भरती व उपयोजन संबंधी उपरोक्त वर्णित उपक्रम कालांतराने आवश्यक असण्यानुसार, स्थानिक शिक्षकांसह पात्र शिक्षकांच्या सर्व रिक्त जागा भरण्यासाठी, करीयर व्यवस्थापनासाठी योग्य प्रोत्साहन आणि प्रगती खालीलप्रमाणे आहे. शिक्षक शिक्षण कार्यक्रम आणि ऑफरिंग देखील अशा प्रकारे सुचविलेल्या रिक्त जागांसह संरेखित करतील.

सेवा पर्यावरण आणि संस्कृती

शाळांचे सेवा वातावरण आणि संस्कृती अधोरेखित करण्याचे प्राथमिक उद्दीष्ट म्हणजे शिक्षकांनी त्यांचे कार्य प्रभावीपणे करण्यासाठी, शिक्षकांची क्षमता वाढविणे आणि हे सुनिश्चित करणे की ते शिक्षक, विद्यार्थी, पालक, मुख्याध्यापक आणि इतर सहाय्यक कर्मचार्‍यांच्या उत्साही, काळजीवाहू आणि सर्वसमावेशक समुदायाचा भाग आहेत, ज्यांचे सर्वांचे समान लक्ष्य आहे ते म्हणजे आमची मुले शिकत आहेत हे सुनिश्चित करणे.

या दिशेने पहिली आवश्यकता म्हणजे शाळांमध्ये योग्य आणि सुखद सेवेची परिस्थिती सुनिश्चित करणे. सर्व शाळांना कार्यरत शौचालये, शुद्ध पिण्याचे पाणी, स्वच्छ व आकर्षक जागा, वीज, संगणकीय उपकरणे, इंटरनेट, ग्रंथालये आणि खेळ व करमणूक संसाधने यासह पुरेशा व सुरक्षित पायाभूत सुविधा सर्व लिंगांची मुले व अपंग मुले यांच्यासह शिक्षक व विद्यार्थ्यांना सुरक्षित, समावेशक आणि प्रभावी शिक्षण वातावरण प्राप्त होईल आणि त्यांच्या शाळेत शिकवण्यास व शिकण्यास ते सहज आणि प्रेरित असतील यासाठी उपलब्ध करुन देण्यात येतील. सेवांतर्गत प्रशिक्षणाद्वारे शाळांमध्ये कामाच्या ठिकाणी सुरक्षा, आरोग्य आणि वातावरणाची साधने असतील जेणेकरून सर्व शिक्षकांना या आवश्यकतेबद्दल संवेदनशील असल्याची खात्री केली जाईल.

राज्य / केंद्रशासित प्रदेश सरकार प्रभावी शाळा शासन, स्त्रोत सामायिकरण आणि समुदाय निर्मितीसाठी कोणत्याही प्रकारे सुलभता कमी न करता शाळा संकुल, शाळांचे सुसूत्रीकरण यासारखे अभिनव स्वरूप स्वीकारू शकतात. शाळा संकुलांची निर्मिती व्हायब्रंट (उत्साही) शिक्षक समुदाय तयार करण्याच्या दिशेने बरेच पुढे जाऊ शकते. शिक्षकांना शाळा संकुलात नेमणूक केल्याने आपोआपच शाळा परिसरातील शाळांमध्ये नाती निर्माण होऊ शकतात; शिक्षकांची उत्कृष्ट विषयनिहाय विभागणी सुनिश्चित करण्यास मदत होईल, ज्यामुळे शिक्षकांना अधिक चालना मिळेल. फारच लहान शाळांमधील शिक्षक यापुढे वेगळे राहणार नाहीत ते मोठ्या शाळा संकुलाचा भाग बनू शकतात आणि त्यांच्या  समुदायासह कार्य करू शकतात, सर्व मुले शिकत आहेत हे सुनिश्चित करण्यासाठी एकमेकांशी उत्कृष्ट कार्यपद्धती सामायिक करू शकतात आणि सहकार्याने कार्य करू शकतात. शिक्षकांना पुढे पाठिंबा देण्यासाठी आणि प्रभावी शिक्षणाचे वातावरण तयार करण्यात मदत करण्यासाठी शाळा संकुल समुपदेशक, प्रशिक्षित सामाजिक कामगार, तांत्रिक आणि देखभाल कर्मचारी इत्यादी सामायिक करू शकतात.

पालक आणि इतर प्रमुख स्थानिक भागधारकांच्या सहकार्याने, शाळा व्यवस्थापन समित्या / शाळा संकुल व्यवस्थापन समित्यांचे सदस्य यासह शाळा / शाळा संकुलांच्या कारभारामध्ये शिक्षक अधिक सहभाग घेतील.

शिक्षकांनी सध्या शिक्षकेतर उपक्रमांवर घालवलेला मोठ्या प्रमाणातील वेळ रोखण्यासाठी शिक्षकांना यापुढे शिक्षणाशी संबंधित नसलेल्या कामात व्यस्त ठेवण्यात येणार नाही; विशेषतः, शिक्षक कठोर प्रशासकीय कार्यात आणि मिड-डे जेवणाशी संबंधित कामासाठी तर्कसंगत किमान वेळेपेक्षा अधिक गुंतणार नाहीत, जेणेकरून ते त्यांच्या शिकवण्याच्या-कर्तव्यावर पूर्णपणे लक्ष केंद्रित करतील.

शाळांमध्ये शिक्षणाचे सकारात्मक वातावरण आहे याची खात्री करण्यासाठी, प्राचार्य / मुख्याध्यापक आणि शिक्षकांच्या भूमिकेत स्पष्टपणे प्रभावी शिक्षण आणि सर्व भागधारकांच्या फायद्यासाठी त्यांच्या शाळेत काळजी घेणारी आणि सर्वसमावेशक संस्कृती विकसित करणे  समाविष्ट असेल.

शिक्षकांना अध्यापनशास्त्राचे पैलू निवडण्यात अधिक स्वायत्तता देण्यात येईल, जेणेकरून ते त्यांच्या वर्गातल्या विद्यार्थ्याना त्यांना वाटेल अशा सर्वात प्रभावी पद्धतीने शिकवू शकतील. कोणत्याही विद्यार्थ्यांच्या समग्र विकासाची एक महत्त्वपूर्ण बाजू असलेल्या सामाजिक-भावनिक शिक्षणावरही शिक्षक लक्ष केंद्रित करतील. शिक्षकांना वर्गात शिकण्याच्या परिणामामध्ये सुधारणा करणार्‍या अध्यापनाच्या नवीन दृष्टिकोनासाठी ओळखले जाईल.

सतत व्यावसायिक विकास (सीपीडी)

      शिक्षकांना स्वत:ची सुधारणा करण्यासाठी आणि त्यांच्या व्यवसायातील नवीनतम नवकल्पना आणि प्रगती या विषयी शिकण्यासाठी सतत संधी दिली जाईल. हे स्थानिक, प्रादेशिक, राज्य, राष्ट्रीय, आणि आंतरराष्ट्रीय कार्यशाळा तसेच ऑनलाइन शिक्षक विकास मॉड्यूलसह विविध प्रकारे दिले जाईल. व्यासपीठ / प्लॅटफॉर्म (विशेषत: ऑनलाइन प्लॅटफॉर्म) विकसित केले जातील जेणेकरून शिक्षक कल्पना आणि चांगल्या पद्धती सामायिक करू शकतील. प्रत्येक शिक्षकांने त्यांच्या स्वत:च्या आवडीनुसार त्यांच्या स्वत:च्या व्यावसायिक विकासासाठी दर वर्षी किमान ५० तासांच्या सतत व्यावसायिक विकास (सीपीडी) संधींमध्ये भाग घेण्याची अपेक्षा केली जाईल. सतत व्यावसायिक विकास (सीपीडी) संधींमध्ये, विशेषतः नवीनतम अध्यापनशास्रीय पद्धतीचा अंतर्भाव असेल जसे की,  पायाभूत साक्षरता आणि संख्या, शैक्षणिक निकालांचे रचनात्मक आणि अनुकूली मूल्यांकन, सक्षमता-आधारित शिक्षण आणि संबंधित शैक्षणिक अभ्यास जसे की अनुभवात्मक शिक्षण, कला-समाकलित, क्रीडा-समाकलित आणि कथाकथन-आधारित दृष्टिकोन इ.

      शाळेचे मुख्याध्यापक आणि शाळा संकुल नेत्यांकडे त्यांचे स्वतःचे नेतृत्व आणि व्यवस्थापन कौशल्ये सतत सुधारित करण्यासाठी समान मॉड्यूलर नेतृत्व / व्यवस्थापन कार्यशाळा आणि ऑनलाइन विकास संधी आणि प्लॅटफॉर्म असतील आणि जेणेकरून तेदेखील एकमेकांशी उत्कृष्ट कार्यपद्धती सामायिक करतील.

      अशा नेत्यांनी प्रतिवर्षी ५० तास किंवा त्याहून अधिक सतत व्यावसायिक विकास (सीपीडी) मॉड्यूलमध्ये भाग घेण्याची अपेक्षा केली जाईल, यात नेतृत्व व व्यवस्थापन, तसेच आशय आणि अध्यापनशास्त्र जे सक्षमतेवर आधारित शैक्षणिक योजना तयार करण्यावर आणि अंमलबजावणीवर लक्ष केंद्रित करेल.

कारकीर्द / करिअर व्यवस्थापन आणि प्रगती (सीएमपी)

      उत्कृष्ट काम करणा-या शिक्षकांची ओळख व पदोन्नती होणे आवश्यक आहे आणि सर्व शिक्षकांना त्यांचे उत्कृष्ट कार्य करण्यासाठी प्रोत्साहित करण्यासाठी पगार वाढविला पाहिजे. म्हणून, कार्यकाळ, पदोन्नती आणि पगाराची एक मजबूत गुणवत्ता आधारित रचना विकसित केली जाईल आणि प्रत्येक शिक्षकांच्या टप्प्यात अनेक स्तर असतील जे उत्कृष्ट शिक्षकांना उत्तेजन आणि मान्यता देतील. कार्यक्षमतेच्या योग्य मूल्यांकनासाठी एकाधिक मापदंडांची एक प्रणाली राज्य / केंद्रशासित प्रदेश सरकारद्वारे विकसित केली जाईल जी पीअर पुनरावलोकन, उपस्थिती, वचनबद्धता, सतत व्यावसायिक विकास (सीपीडी) चे तास आणि शाळा आणि समुदायासाठीच्या इतर सेवा प्रकारांवर आधारित असेल किंवा शिक्षकांसाठी राष्ट्रीय व्यावसायिक मानके (एन.पी.एस.टी.) वर आधारित असेल.

पुढे, हे सुनिश्चित केले जाईल की कारकीर्द / करिअरची वाढ (कार्यकाळ, पदोन्नती, पगार वाढ, इत्यादी) शाळेच्या एकाच टप्प्यात शिक्षकांना उपलब्ध असेल (उदा. मूलभूत, पूर्वतयारी, मध्यम किंवा माध्यमिक) तसेच सुरुवातीच्या टप्प्यात शिक्षक होण्यापासून नंतरच्या टप्प्यांपर्यंत जाण्यासाठी किंवा उलट (अशा प्रकारच्या कारकीर्दीच्या सर्व टप्प्यातून पुढे जाण्यास परवानगी दिली जाईल, परंतु अशा प्रकारच्या हालचालीसाठी शिक्षकाची इच्छा आणि पात्रता असली पाहिजे), करियरच्या प्रगतीशी संबंधित प्रोत्साहन योजना असणार नाही. शालेय शिक्षणाच्या सर्व टप्प्यात उच्च-गुणवत्तेच्या शिक्षकांची आवश्यकता असेल आणि कोणताही टप्पा इतर कोणत्याही टप्प्यापेक्षा जास्त महत्वाचा मानला जाणार नाही या वस्तुस्थितीचे समर्थन करणे हा याचा उद्देश आहे.

      गुणवत्तेवर आधारित शिक्षकांची अनुलंब गमनशीलता देखील सर्वोपरि असेल; प्रतिपादित  नेतृत्व आणि व्यवस्थापन कौशल्य असलेल्या उत्कृष्ट शिक्षकांना शाळा, शाळा संकुल, बीआरसी, सीआरसी, बीआयटीई, डीआयईटी तसेच संबंधित सरकारी विभागातील शैक्षणिक नेतृत्व पदे घेण्याचे वेळोवेळी प्रशिक्षण दिले जाईल.

शिक्षकांसाठी व्यावसायिक मानक

      शिक्षकांसाठी राष्ट्रीय शैक्षणिक मानकांचा (एनपीएसटी) एक सामान्य मार्गदर्शक संच २०२२ पर्यंत सामान्य शिक्षण परिषद (जनरल एज्युकेशन कौन्सिल- जीईसी) अंतर्गत शिक्षक शिक्षणाची राष्ट्रीय परिषद (नॅशनल कौन्सिल फॉर टीचर एज्युकेशन- एन.सी.टी.इ.) तिच्या पुनर्रचित नवीन फॉर्ममध्ये व्यावसायिक आदर्श ठरविणारे मंडळ (प्रोफेशनल स्टँडर्ड सेटींग बॉडी- पीएसएसबी) म्हणून एनसीईआरटी, एससीईआरटी,  सर्व स्तर व प्रदेशातील शिक्षक, शिक्षक तयारी आणि विकासातील तज्ञ संस्था, व्यावसायिक शिक्षणातील तज्ञ संस्था, आणि उच्च शिक्षण संस्था यांच्याशी सल्लामसलत करून तयार करेल. मानकांद्वारे शिक्षकांच्या भूमिकेच्या वेगवेगळ्या पातळीवरील कौशल्य / टप्प्यावर आणि त्या टप्प्यासाठी आवश्यक असलेल्या क्षमता समाविष्ट असतील. त्यात कामकाजाच्या मूल्यांकनाचे मानदंडही असतील, प्रत्येक टप्प्यासाठी ते नियतकालिक (पिरीओडीक) आधारावर केले जाईल. एनपीएसटी सेवा -पूर्व शिक्षक शिक्षण कार्यक्रमांच्या रचनेची देखील माहिती देईल. त्यानंतर हे राज्ये स्वीकारतील आणि कार्यकाळ, व्यावसायिक विकासाचे प्रयत्न, पगाराची वाढ, पदोन्नती आणि इतर मान्यता यासह शिक्षक कारकीर्द व्यवस्थापनाच्या सर्व बाबी निश्चित करतील. पदोन्नती आणि पगाराची वाढ कार्यकाळ किंवा ज्येष्ठतेच्या आधारे होणार नाही, परंतु केवळ अशा मूल्यांकनाच्या आधारे होईल. २०३० मध्ये व्यावसायिक मानकांचे पुनरावलोकन आणि सुधारणा केली जाईल आणि त्यानंतर प्रत्येक दहा वर्षांनी या प्रणालीच्या प्रभावीपणाच्या कठोर अनुभवजन्य विश्लेषणाच्या आधारे पुनरावलोकन आणि सुधारणा केली जाईल.

विशेष शिक्षक

      शालेय शिक्षणाच्या विशिष्ट क्षेत्रात अतिरिक्त विशेष शिक्षकांची तातडीने आवश्यकता आहे. अशा तज्ञांच्या आवश्यकतांच्या काही उदाहरणांमध्ये मध्यम व माध्यमिक शाळा स्तरावरील अपंग / दिव्यांग मुलांसाठी विषय शिक्षण तसेच विशिष्ट शिक्षण अक्षमता असलेल्यांचे शिक्षण अंतर्भूत आहे. अशा शिक्षकांना केवळ विषय-अध्यापन ज्ञान आणि विषयाशी संबंधित शिक्षणाचे उद्दीष्ट आवश्यक नसते तर मुलांच्या विशेष आवश्यकता समजण्यासाठी संबंधित कौशल्ये देखील आवश्यक असतात. म्हणूनच, अशा क्षेत्राला विषय-शिक्षक किंवा सामान्य शिक्षकांसाठी द्वितीय विशेषीकरण म्हणून,  शिक्षकांच्या सेवा-पूर्व तयारीच्या वेळी किंवा नंतर विकसित केले जाऊ शकते. त्यांना बहुधा अनुशासनात्मक महाविद्यालये किंवा विद्यापीठांमध्ये सेवा-पूर्व तसेच सेवा-दरम्यान, प्रमाणपत्र अभ्यासक्रम म्हणून पूर्णवेळ किंवा अर्धवेळ / मिश्रित अभ्यासक्रम दिले जातील.

शिक्षक शिक्षणाचा दृष्टीकोन

      शिक्षकांना उच्च प्रतीचा आशय तसेच अध्यापनशास्त्राचे प्रशिक्षण आवश्यक आहे हे ओळखून,  शिक्षकांचे शिक्षण २०३० पर्यंत हळूहळू बहुउद्देशीय महाविद्यालये आणि  विद्यापीठांमध्ये हलविले जाईल. महाविद्यालये आणि विद्यापीठे सर्वजण बहुविद्देशीय होण्याच्या दिशेने जात असल्याने त्यांचे, बीएड, एमएड आणि पीएच.डी. या सारख्या शिक्षण पदवी देणा-या उत्कृष्ट शिक्षण विभागांची उभारणी करण्याचे उद्दीष्ट आहे.

२०३० पर्यंत अध्यापनासाठी किमान पदवी पात्रता ४ वर्षाची एकात्मिक बीएड पदवी असेल. जी ज्ञानाची विविधता आणि अध्यापनशास्त्र शिकवते आणि स्थानिक शाळांमध्ये विद्यार्थी-अध्यापनाच्या रूपात सराव प्रशिक्षण समाविष्ट असते. ४ वर्षांचा एकात्मिक बीएड अभ्यासक्रम देणा-या त्याच बहु-शाखाविषयक संस्थांकडून २ वर्षाचा बीएड. अभ्यासक्रम देण्यात येईल. हा अभ्यासक्रम केवळ त्यांच्यासाठीच असेल ज्यांनी आधीच इतर विशिष्ट विषयांमध्ये  बॅचलर डिग्री प्राप्त केली आहे. हे बीएड. अभ्यासक्रम १ वर्ष बीएड म्हणून देखील अनुकूल केले  जाऊ शकतात. हे अभ्यासक्रम केवळ त्यांनाच दिले जातील ज्यांनी 4-वर्षाच्या मल्टी- डिस्प्लेनरी बॅचलर पदवी समतुल्य अभ्यासक्रम केले आहे किंवा ज्यांनी विशिष्टतेमध्ये पदव्युत्तर पदवी प्राप्त केली असेल आणि त्या विशिष्टतेमध्ये विषय शिक्षक व्हावे अशी त्यांची इच्छा असेल. अशा सर्व बीएड. पदव्या केवळ चार वर्षांच्या समाकलित बी.एड. मान्यताप्राप्त बहु-अनुशासनात्मक उच्च शिक्षण संस्थांद्वारे दिल्या जातील. चार वर्षांच्या वर्गात एकात्मिक बीएड देणारी बहु-शाखा उच्च शिक्षण संस्था ओडीएलला मान्यता मिळाल्यास उच्च दर्जाचे बीएड देखील देऊ शकते. दूरस्थ / दुर्गम किंवा प्रवेशास-असुलभ स्थानांमधील विद्यार्थ्यांकरिता आणि सेवेतील शिक्षकांसाठी त्यांची पात्रता वाढविण्यासाठी  मिश्रित किंवा  ओडीएल मोडमधील अभ्यासक्रम या अंतर्गत मार्गदर्शनासाठी योग्य व्यावहारिक प्रशिक्षण आणि विद्यार्थी-शिक्षण घटकांसाठी योग्य अशी कठोर व्यवस्था करण्यात येईल.

सर्व बी.एड. कार्यक्रमांमध्ये प्रशिक्षण तसेच काळानुरुप शैक्षणिक तंत्रातील सर्वात अलिकडील तंत्रांचा समावेश असेल ज्यात मूलभूत साक्षरता आणि अंकांच्या संदर्भात अध्यापनशास्त्र,  बहु-स्तरीय शिक्षण आणि मूल्यमापन, अपंग मुलांना शिकवणे, विशेष रूची किंवा कौशल्य असणार्‍या मुलांना शिकवणे, शैक्षणिक तंत्रज्ञानाचा वापर, विद्यर्थी-केंद्रित आणि सहयोगात्मक शिक्षण यांचा समावेश असेल. सर्व बी.एड. कार्यक्रमांमध्ये स्थानिक शाळांमध्ये वर्ग-अध्यापनाच्या रूपात प्रॅक्टिकल प्रशिक्षण दिले जाईल. सर्व बी.एड. अभ्यासक्रमात कोणताही विषय शिकवताना किंवा कोणताही उपक्रम करीत असताना इतर घटनात्मक तरतुदींसह भारतीय राज्यघटनेच्या मूलभूत कर्तव्याच्या (अनुच्छेद ५१ए) च्या सरावावर देखील जोर देण्यात येईल. हे पर्यावरणीय जागरूकता आणि त्याच संवर्धन आणि शाश्वत विकासाबाबत योग्यरित्या संवेदनशीलता एकात्मिक करेल. जेणेकरुन पर्यावरण शिक्षण शालेय अभ्यासक्रमाचा अविभाज्य भाग बनते.

स्थानिक व्यावसाय, ज्ञान आणि कौशल्ये, उदा. स्थानिक कला, संगीत, शेती, व्यवसाय, खेळ, सुतारकाम आणि इतर व्यावसायिक हस्तकला यांस प्रोत्साहन देण्याच्या हेतूने बीआयटीई, डीआयईटी किंवा शालेय संकुलात विशेष स्थानिक शिक्षक शिक्षणाचे कार्यक्रम देखील उपलब्ध असतील यासाठी नामांकित स्थानिक व्यक्ती ज्यांना शाळा किंवा शाळा संकुलांमध्ये 'मास्टर इंस्ट्रक्टर' म्हणून शिकविण्यासाठी नियुक्त केले जाऊ शकते.

अध्यापनाच्या अधिक विशिष्ट क्षेत्रात जाण्याची इच्छा आहे जसे की अपंग विद्यार्थ्यांना शिकविणे, किंवा शिक्षण प्रणालीतील नेतृत्व आणि व्यवस्थापन पदांवर जाणे किंवा पायाभूत, तयारी, मध्यम आणि माध्यमिक टप्प्यांदरम्यान एका टप्प्यातून दुसर्‍या टप्प्यात जाण्यासाठी अशा शिक्षकांना बहु-अनुशासनात्मक महाविद्यालये आणि विद्यापीठांमध्ये प्रमाणपत्र अभ्यासक्रम व्यापकपणे उपलब्ध करुन दिले जातील.

हे मानले जाते की विशिष्ट विषय शिकवण्यासाठी आंतरराष्ट्रीय स्तरावर अनेक शैक्षणिक दृष्टीकोन असू शकतात; एनसीईआरटी विविध विषय शिकवण्याकरिता विविध आंतरराष्ट्रीय शैक्षणिक दृष्टिकोनांचा अभ्यास, संशोधन, दस्तऐवज तयार आणि संकलित करेल आणि या पद्धतींमधून काय शिकले जाऊ शकते आणि कोणत्या पद्धती भारतात वापरल्या जाणा-या शैक्षणिक पद्धतींमध्ये विलीन होऊ शकतात यासंबंधी शिफारसी करेल.

सन २०२१ पर्यंत राष्ट्रीय शैक्षणिक धोरण २०२० च्या तत्त्वांच्या आधारे एनसीइआरटी सोबत सल्लामसलत करून एनसीटीईतर्फे शिक्षक शिक्षणासाठी नवीन आणि व्यापक राष्ट्रीय अभ्यासक्रम फ्रेमवर्क एनसीएफटीई २०२१ तयार केले जाईल. राज्य सरकारे, संबंधित मंत्रालये / केंद्र सरकारचे विभाग आणि विविध तज्ज्ञ संस्था यांच्यासह सर्व भागधारकांशी चर्चा केल्यानंतर ही फ्रेमवर्क / चौकट विकसित केली जाईल आणि सर्व प्रादेशिक भाषांमध्ये उपलब्ध करुन दिली जाईल. एनसीएफटीई २०२१ मध्ये व्यावसायिक शिक्षणासाठी शिक्षक शिक्षणाच्या अभ्यासक्रमाची आवश्यकता आहे. त्यानंतर प्रत्येक ५-१० वर्षांनी एकदा सुधारित एनसीएफमधील बदल तसेच शिक्षकांच्या शिक्षणाच्या उदयोन्मुख गरजा प्रतिबिंबित करून एनसीएफटीई सुधारित केले जाईल.

अखेरीस, शिक्षक शिक्षण व्यवस्थेची अखंडता पुनर्संचयित करण्यासाठी देशभर चालू असलेल्या कमी दर्जाच्या शिक्षक शिक्षण संस्थावर (टीईआय) कठोर कारवाई केली जाईल, गरज पडल्यास  त्यांना बंद करण्यात येतील.

 

संदर्भ :

https://www.ugc.ac.in/pdfnews/4369921_NEP_Final_English.pdf  पृ.क्र.२0-२४  

https://www.ugc.ac.in/pdfnews/4624329_NEP_final_HINDI.pdf  पृ.क्र.३0-३७  

 

 

मराठी रुपांतर

सोपान एकनाथ कांगणे

महाराष्ट्रीय मंडळाचे, चंद्रशेखरआगाशे शारीरिक शिक्षणमहाविद्यालय, गुलटेकडी, पुणे