केंद्रीय अर्थसंकल्प 2025-26 मध्ये क्रीडा आणि शारीरिक शिक्षण

 

केंद्रीय अर्थसंकल्प 2025-26 मध्ये क्रीडा आणि शारीरिक शिक्षण

 

    केंद्रीय अर्थसंकल्प 2025-26 मध्ये क्रीडा आणि शारीरिक शिक्षण क्षेत्रासाठी विविध योजनांद्वारे निधीची वाढ करण्यात आली आहे. 'खेलो इंडिया' कार्यक्रमासाठी 1,000 कोटी रुपयांची तरतूद करण्यात आली आहे, जी मागील वर्षाच्या 800 कोटी रुपयांच्या तुलनेत 200 कोटी रुपयांनी अधिक आहे

'खेलो इंडिया' हा केंद्र सरकारचा महत्त्वाकांक्षी कार्यक्रम आहे, जो देशातील क्रीडा क्षेत्राच्या विकासासाठी सुरू करण्यात आला आहे, या योजनेचा मुख्य उद्देश म्हणजे

1. युवा खेळाडू घडवणे – देशभरातील युवा क्रीडा प्रतिभांना ओळखून त्यांना योग्य प्रशिक्षण, मार्गदर्शन आणि आर्थिक सहाय्य देणे.
2. क्रीडा संस्कृतीला चालना देणे – भारतातील प्रत्येक शाळा, महाविद्यालय, गाव आणि शहरांमध्ये क्रीडा संस्कृती रुजवणे आणि अधिकाधिक लोकांना खेळाकडे वळवणे.
3. ग्रामिण आणि शहरी भागातील खेळाडूंना संधी – दुर्गम आणि ग्रामीण भागातील क्रीडा प्रतिभांना हक्काची संधी उपलब्ध करून देणे.
4. क्रीडा पायाभूत सुविधा सुधारणे – राज्य आणि जिल्हा स्तरावर उत्कृष्ट दर्जाच्या क्रीडा संकुलांची उभारणी करणे.
5. शालेय आणि महाविद्यालयीन स्तरावर क्रीडा विकास – शाळा आणि महाविद्यालयीन विद्यार्थ्यांना व्यावसायिक खेळाडू बनण्यासाठी मदत करणे.
6. क्रीडा तंत्रज्ञान आणि वैज्ञानिक प्रशिक्षणाचा अवलंब – आधुनिक तंत्रज्ञानाचा वापर करून खेळाडूंना व्यावसायिक प्रशिक्षण देणे.
7. आंतरराष्ट्रीय स्पर्धांसाठी तयारी – भारतीय खेळाडूंना आंतरराष्ट्रीय स्पर्धांमध्ये यशस्वी होण्यासाठी तयारी करून देणे.

 'खेलो इंडिया' कार्यक्रमाचा उद्देश तळागाळातील क्रीडा प्रतिभांना ओळखणे आणि त्यांना प्रोत्साहन देणे हा आहे, या निधीच्या वाढीमुळे ग्रामीण आणि शहरी भागातील युवा खेळाडूंना अधिक संधी मिळतील आणि क्रीडा पायाभूत सुविधांची उभारणी होईल.

'खेलो इंडिया' हा कार्यक्रम देशातील क्रीडा क्षेत्राच्या सर्वांगीण विकासासाठी महत्त्वाचा असून, त्याद्वारे भारताला जागतिक क्रीडा शक्ती बनवण्याचे उद्दिष्ट आहे.

 राष्ट्रीय क्रीडा महासंघांसाठी (NSFs) 340 कोटी रुपयांची तरतूद करण्यात आली आहे, जी मागील वर्षाच्या 325 कोटी रुपयांच्या तुलनेत 15 कोटी रुपयांनी अधिक आहे. यामुळे विविध क्रीडा संघटनांना त्यांच्या कार्यक्रम आणि स्पर्धांसाठी अधिक आर्थिक सहाय्य मिळेल.

राष्ट्रीय क्रीडा महासंघ (National Sports Federations - NSFs) हे विविध खेळांचे नियमन आणि विकास करण्यासाठी जबाबदार असतात. प्रत्येक खेळासाठी स्वतंत्र महासंघ कार्यरत असून, ते संबंधित खेळाच्या विकासासाठी केंद्र सरकार आणि भारतीय क्रीडा प्राधिकरण (SAI) सोबत कार्य करतात.

मुख्य उद्दिष्टे:

1. देशातील क्रीडा व्यवस्थापन – खेळाच्या नियमनासाठी आणि त्याचा प्रचार करण्यासाठी धोरणे तयार करणे.
2. राष्ट्रीय आणि आंतरराष्ट्रीय स्पर्धांचे आयोजन – देशांतर्गत आणि आंतरराष्ट्रीय स्तरावर विविध क्रीडा स्पर्धांचे आयोजन करणे आणि भारतीय संघांचे नेतृत्व करणे.
3. खेळाडूंच्या निवडीची जबाबदारी – आंतरराष्ट्रीय स्तरावर भारताचे प्रतिनिधित्व करण्यासाठी सर्वोत्तम खेळाडूंची निवड करणे.
4. प्रशिक्षण आणि पायाभूत सुविधा – खेळाडूंना दर्जेदार प्रशिक्षण, उत्कृष्ट प्रशिक्षक आणि आवश्यक क्रीडा सुविधा पुरवणे.
5. डोपिंगविरोधी उपाययोजना – खेळात शुद्धता राखण्यासाठी राष्ट्रीय अँटी-डोपिंग एजन्सी (NADA) सोबत समन्वय साधणे.
6. तरुण खेळाडू घडवणे – युवा खेळाडूंना शोधणे आणि त्यांच्यासाठी विकास कार्यक्रम राबवणे.
7. प्रायोजक आणि आर्थिक सहाय्य मिळवणे – खेळाडू आणि स्पर्धांसाठी निधी उभारणे व सरकारी आणि खासगी क्षेत्रातील मदतीचा वापर करणे.
8. भारतीय क्रीडा धोरणाशी संलग्न राहणे – केंद्र आणि राज्य सरकारांच्या क्रीडा धोरणांसोबत समन्वय ठेवून कार्य करणे.

     राष्ट्रीय क्रीडा महासंघ हे भारतीय क्रीडा व्यवस्थेचा महत्त्वाचा भाग असून, ते खेळाच्या प्रचार व प्रसारासाठी तसेच खेळाडूंच्या प्रगतीसाठी महत्त्वपूर्ण भूमिका बजावतात.

भारतीय क्रीडा प्राधिकरणासाठी (SAI) 822.60 कोटी रुपयांची तरतूद करण्यात आली आहे, जी मागील वर्षाच्या 795.77 कोटी रुपयांच्या तुलनेत 26.83 कोटी रुपयांनी अधिक आहे. SAI मार्फत क्रीडा प्रशिक्षण केंद्रे, प्रशिक्षक आणि इतर आवश्यक संसाधनांची उपलब्धता सुनिश्चित केली जाते

भारतीय क्रीडा प्राधिकरण (SAI) ही भारत सरकारच्या युवा कार्य आणि क्रीडा मंत्रालयाच्या अखत्यारीत कार्य करणारी एक प्रमुख संस्था आहे. भारतातील क्रीडा क्षेत्राच्या सर्वांगीण विकासासाठी ही संस्था महत्त्वपूर्ण भूमिका बजावते.

मुख्य उद्दिष्टे:

1.      भारतातील क्रीडा क्षेत्राचा विकास – राष्ट्रीय आणि आंतरराष्ट्रीय स्तरावर खेळाडू घडवणे आणि त्यांना दर्जेदार प्रशिक्षण प्रदान करणे.

2.      प्रशिक्षण केंद्रांची स्थापना आणि व्यवस्थापन – देशभरात SAI केंद्रे आणि प्राधिकरणे उभारून खेळाडूंना आधुनिक सुविधा उपलब्ध करून देणे.

3.      राष्ट्रीय आणि आंतरराष्ट्रीय स्तरावरील तयारी – ऑलिंपिक, एशियन गेम्स, कॉमनवेल्थ गेम्ससह इतर आंतरराष्ट्रीय स्पर्धांसाठी भारतीय खेळाडू तयार करणे.

4.      प्रशिक्षण आणि संशोधन कार्यक्रम – प्रशिक्षकांसाठी विशेष प्रशिक्षण कार्यक्रम राबवणे आणि क्रीडा विज्ञान व संशोधनाला चालना देणे.

5.      युवा खेळाडूंसाठी योजना – ‘खेलो इंडिया’ आणि ‘टॉप्स (Target Olympic Podium Scheme)’ यांसारख्या योजना प्रभावीपणे राबवणे.

6.      क्रीडा पायाभूत सुविधांची उभारणी आणि सुधारणा – स्टेडियम, प्रशिक्षण केंद्रे, क्रीडा संकुले विकसित करणे आणि त्यांची देखभाल करणे.

7.      डोपिंगविरोधी उपाययोजना – राष्ट्रीय अँटी-डोपिंग एजन्सी (NADA) सोबत समन्वय साधून खेळात शुद्धता राखणे.

8.      आर्थिक सहाय्य आणि संधी उपलब्ध करणे – खेळाडूंना शिष्यवृत्ती, अनुदान आणि इतर सुविधा पुरवणे.

 

भारतीय क्रीडा प्राधिकरण (SAI) हे भारतीय खेळाडूंच्या प्रगतीसाठी आणि देशातील क्रीडा क्षेत्राच्या विकासासाठी एक महत्त्वाची संस्था आहे. उत्कृष्ट प्रशिक्षण, आधुनिक सुविधा आणि योग्य मार्गदर्शनाच्या मदतीने SAI भारताला जागतिक क्रीडा शक्ती बनवण्यासाठी प्रयत्नशील आहे.

राष्ट्रीय अँटी-डोपिंग एजन्सी (NADA) आणि राष्ट्रीय डोप टेस्टिंग लॅबोरेटरी (NDTL) साठी अनुक्रमे 22.30 कोटी रुपये आणि 22 कोटी रुपयांची तरतूद करण्यात आली आहे, ज्यामुळे देशातील डोपिंगविरोधी उपाययोजनांना बळकटी मिळेल.

राष्ट्रीय अँटी-डोपिंग एजन्सी (National Anti-Doping Agency - NADA) ही भारत सरकारची एक स्वायत्त संस्था आहे, जी देशातील क्रीडा क्षेत्रात डोपिंगविरोधी उपाययोजनांची अंमलबजावणी करण्यासाठी कार्यरत आहे. राष्ट्रीय अँटी-डोपिंग एजन्सी (NADA) ही नवी दिल्ली येथे स्थित आहे. NADA ही भारतातील खेळाडूंवरील डोपिंगविरोधी नियंत्रण व जनजागृतीसाठी जबाबदार प्रमुख संस्था आहे आणि ती युवा कार्य व क्रीडा मंत्रालयाच्या अखत्यारीत कार्य करते.

मुख्य उद्दिष्टे:

1. क्रीडाक्षेत्रात डोपिंगविरोधी नियमांची अंमलबजावणी – आंतरराष्ट्रीय अँटी-डोपिंग मानकांनुसार (WADA - World Anti-Doping Agency) खेळाडूंवर नियंत्रण ठेवणे.
2. डोपिंग चाचण्या (Dope Testing) घेणे – खेळाडूंच्या रक्त आणि मूत्र नमुन्यांची तपासणी करून निषिद्ध पदार्थांचे सेवन झाले आहे का, हे पाहणे.
3. डोपिंगविरोधी जनजागृती – खेळाडू, प्रशिक्षक आणि क्रीडा संघटनांना डोपिंगचे दुष्परिणाम आणि त्यावरील निर्बंधांबद्दल माहिती देणे.
4. कायदेशीर कारवाई आणि शिक्षेची अंमलबजावणी – डोपिंग करणाऱ्या खेळाडूंवर बंदी आणि इतर कठोर कारवाई करणे.
5. स्वच्छ आणि निष्पक्ष क्रीडा वातावरणाची निर्मिती – क्रीडा क्षेत्रात नीतिमत्तेचे पालन व्हावे आणि खेळाडूंना प्रोत्साहन मिळावे, यासाठी प्रयत्न करणे.

राष्ट्रीय डोप टेस्टिंग लॅबोरेटरी (National Dope Testing Laboratory - NDTL) ही भारतातील अधिकृत एकमेव WADA-मान्यताप्राप्त प्रयोगशाळा आहे, जी डोपिंग चाचण्यांसाठी आणि खेळाडूंच्या नमुन्यांच्या वैज्ञानिक विश्लेषणासाठी कार्य करते. राष्ट्रीय डोप टेस्टिंग लॅबोरेटरी (NDTL) ही नवी दिल्ली येथे स्थित आहे.

मुख्य उद्दिष्टे:

1. डोपिंग चाचणी आणि विश्लेषण – खेळाडूंच्या रक्त आणि मूत्र नमुन्यांची सखोल तपासणी करून निषिद्ध पदार्थांचे सेवन झाले आहे का, हे शोधून काढणे.
2. WADA च्या मानकांचे पालन – आंतरराष्ट्रीय अँटी-डोपिंग संस्थेच्या (WADA) नियमांनुसार काम करणे आणि जागतिक स्तरावर भारताची विश्वासार्हता वाढवणे.
3. संशोधन आणि तंत्रज्ञानाचा वापर – अत्याधुनिक तंत्रज्ञानाच्या मदतीने नवीन आणि प्रभावी डोपिंगविरोधी चाचण्या विकसित करणे.
4. राष्ट्रीय आणि आंतरराष्ट्रीय क्रीडा स्पर्धांसाठी सहकार्य – ऑलिंपिक, एशियन गेम्स, कॉमनवेल्थ गेम्स यांसारख्या मोठ्या स्पर्धांसाठी खेळाडूंच्या चाचण्या पार पाडणे.
5. नवीन निषिद्ध पदार्थांचा शोध आणि त्यावर नियंत्रण – नवीन डोपिंग पद्धती शोधणे आणि त्यावर त्वरित उपाययोजना करणे.

     NADA भारतातील खेळाडूंच्या डोपिंगविरोधी जागरूकतेसाठी कार्यरत असून, NDTL वैज्ञानिक तपासणी आणि प्रयोगशाळा चाचण्यांसाठी महत्त्वाची भूमिका बजावते, या दोन्ही संस्था खेळाच्या नीतिमत्तेसाठी आणि भारतातील क्रीडा क्षेत्राच्या प्रामाणिकपणासाठी अत्यंत आवश्यक आहेत.

     या सर्व तरतुदींमुळे भारतातील क्रीडा क्षेत्राला नवीन उंचीवर नेण्यास मदत होईल आणि युवा खेळाडूंना त्यांच्या कौशल्यांचा विकास करण्यासाठी आवश्यक ते समर्थन मिळेल.

 

डॉ. सोपान एकनाथ कांगणे,                                  प्राचार्य, महाराष्ट्रीय मंडळाचे,          

चंद्रशेखर आगाशे शारीरिक शिक्षण  

महाविद्यालय, पुणे ४११०३७

 

Reference:

https://economictimes.indiatimes.com/news/sports/union-budget-sports-budget-raised-by-over-rs-350-crore-khelo-india-gets-biggest-share/articleshow/117826184.cms?from=mdr

 https://www.thehindu.com/business/budget/sports-budget-raised-by-over-350-crore-khelo-india-gets-biggest-share/article69167989.ece