खेळांतील मानसशास्त्रीय पैलूंचे व्यवस्थापन

 

खेळांतील मानसशास्त्रीय पैलूंचे व्यवस्थापन

क्रीडा मानसशास्त्र हे एक विशेष क्षेत्र आहे जे क्रीडा आणि क्रीडा कामगिरीच्या  मानसिक आणि भावनिक पैलूंवर लक्ष केंद्रित करते. क्रीडापटू, प्रशिक्षक आणि क्रीडा संघांना त्यांची पूर्ण क्षमता साध्य करण्यात आणि त्यांचे कल्याण राखण्यात मदत करण्यात महत्त्वाची भूमिका बजावते. क्रीडा मानसशास्त्राच्या गरजेची काही प्रमुख कारणे;

 कामगिरी वाढवणे: क्रीडा मानसशास्त्रज्ञ खेळाडूंसोबत त्यांची मानसिक कणखरता, एकाग्रता, लक्ष केंद्रिकरण आणि आत्मविश्वास सुधारण्यासाठी काम करतात. मानसिक प्रशिक्षण तंत्र खेळाडूंना दबावाखाली सर्वोत्तम कामगिरी करण्यास मदत करू शकते, ज्यामुळे चांगले परिणाम मिळू शकतात.

तणाव आणि चिंता व्यवस्थापित करणे: स्पर्धात्मक खेळ मानसिकदृष्ट्या आव्हानात्मक असू शकतात, ज्यामुळे तणाव आणि चिंता निर्माण होतात. क्रीडा मानसशास्त्र तणाव व्यवस्थापित करण्यासाठी आणि कमी करण्यासाठी साधने आणि धोरणे प्रदान करते, हे सुनिश्चित करते की क्रीडापटू उच्च-दबावाच्या परिस्थितीत त्यांचा संयम राखू शकतात.

ध्येय निश्चिती आणि प्रेरणा: क्रीडा मानसशास्त्रज्ञ खेळाडूंना स्पष्ट, साध्य करण्यायोग्य उद्दिष्टे निश्चित करण्यात आणि प्रेरणेची उच्च पातळी राखण्यात मदत करतात. ध्येय निश्चिती दिशा आणि उद्देश प्रदान करू शकते, खेळाडूंना आवश्यक प्रयत्न आणि वचनबद्धतेसाठी चालना देऊ शकते.

कामगिरीतील घसरण आणि पठारावस्थेवर मात करणे: खेळाडूंना अनेकदा कामगिरीतील घसरण किंवा पठारावस्थांचा अनुभव येतो. क्रीडा मानसशास्त्रज्ञ त्यांना मूळ कारणे ओळखण्यात आणि या अडथळ्यांना तोंड देण्यासाठी धोरणे विकसित करण्यात मदत करू शकतात.

दुखापतींना सामोरे जाणे: दुखापतींचा सामना करणे हे खेळाडूंसाठी महत्त्वाचे आव्हान असते. क्रीडा मानसशास्त्र भावनिक आणि मानसिक पुनर्प्राप्ती प्रक्रियेत मदत करू शकते, खेळाडूंना सकारात्मक मानसिकता राखण्यास आणि पुनर्वसन कालावधीच्या दरम्यान प्रेरित राहण्यास मदत करते.

आत्मविश्वास निर्माण करणे: खेळातील यशासाठी आत्मविश्वास आवश्यक आहे. क्रीडा मानसशास्त्रज्ञ अगदी अडथळे किंवा अपयशाच्या वेळीही खेळाडूंसोबत आत्मविश्वास निर्माण करण्यासाठी आणि टिकवून ठेवण्यासाठी काम करतात.

सांघिक गतिशीलता: सांघिक खेळांमध्ये, संघातील सहकाऱ्यांमधील गतिशीलता समजून घेणे आणि व्यवस्थापित करणे महत्वाचे आहे. क्रीडा मानसशास्त्रज्ञ खेळाडूंमधील संवाद, एकसंधता आणि सांघिक कार्य सुधारण्यास मदत करू शकतात.

एकाग्रता आणि लक्ष केंद्रिकरण: सर्वोच्च कामगिरीसाठी एकाग्रता आणि लक्ष केंद्रिकरण राखणे  आवश्यक आहे. क्रीडा मानसशास्त्रातील तंत्र क्रीडापटूंना वर्तमान क्षणात कसे राहायचे आणि लक्ष विचलित होऊ न देणे हे शिकवू शकते.

दबावाचा सामना करणे: खेळाडूंना अनेकदा तीव्र दबावाचा सामना करावा लागतो, विशेषत:  उच्च-पातळीच्या स्पर्धांमध्ये. क्रीडा मानसशास्त्रज्ञ खेळाडूंना दबावाचे  व्यवस्थापन आणि भरभराट करण्यासाठी धोरणे विकसित करण्यात मदत करतात.

खेळ आणि जीवनाचा समतोल साधणे: अनेक क्रीडापटूंसाठी, खेळ हा त्यांच्या जीवनाचा महत्त्वाचा भाग असतो, परंतु त्यांनी इतर वचनबद्धता, जसे की शिक्षण आणि कुटुंब यांचा समतोल राखला पाहिजे. क्रीडा मानसशास्त्र खेळाडूंना निरोगी संतुलन राखण्यास आणि नुकसान टाळण्यास मदत करू शकते.

कारकीर्द संक्रमण: क्रीडापटू अनेकदा निवृत्ती किंवा कारकीर्द संक्रमणांना सामोरे जातात. क्रीडा मानसशास्त्र खेळाडूंना या संक्रमणांमध्ये दिशादर्शन करण्यात मदत करू शकते, त्यांना जीवनात नवीन ध्येये आणि दिशानिर्देश शोधण्यात मदत करू शकते.

मानसिक लवचिकता विकसित करणे: मानसिक लवचिकता निर्माण करणे हे अडथळे, दुखापती आणि संकटांचा सामना करण्यासाठी महत्वाचे आहे. क्रीडा मानसशास्त्रज्ञ खेळाडूंना निराशेतून कसे परतायचे आणि पुढे कसे जायचे हे शिकवतात.

नैतिक निर्णय घेणे: क्रीडा मानसशास्त्र खेळाडूंना नैतिक निर्णय घेण्यास मदत करू शकते, विशेषत: ज्या परिस्थितीत त्यांना डोपिंग किंवा फसवणूक यासारख्या नैतिक दुविधांचा सामना करावा लागतो.

 क्रीडा मानसशास्त्र हे क्रीडापटू आणि क्रीडा संघांना त्यांची क्षमता वाढवण्यासाठी, स्पर्धेच्या मनोवैज्ञानिक पैलूंचे व्यवस्थापन करण्यासाठी आणि एकूणच मानसिक आणि भावनिक कल्याण राखण्यासाठी मदत करण्यासाठी आवश्यक आहे. स्पर्धेच्या सर्व स्तरांवर खेळाडूंच्या सर्वांगीण विकासात आणि यशामध्ये ते महत्त्वपूर्ण भूमिका बजावते.

                          डॉ. सोपान एकनाथ कांगणे

                                     प्राचार्य, महाराष्ट्रीय मंडळाचे चंद्रशेखर आगाशे                              शारीरिक शिक्षण महाविद्यालय, पुणे ४११०३७