शरीर, मन आणि खेळांचा परस्परसंबंध

 

शरीर, मन आणि खेळांचा  परस्परसंबंध: राष्ट्रीय क्रीडा दिन                                 

जगाने पाहिलेल्या महान फील्ड हॉकी खेळाडूंपैकी एक म्हणजे मेजर ध्यानचंद यांच्या जयंतीनिमित्त राष्ट्रीय क्रीडा दिन २९ ऑगस्ट रोजी भारतात साजरा केला जातो. हा दिवस केवळ खेळातील त्यांच्या योगदानाचे स्मरण करत नाही तर शारीरिक तंदुरुस्ती आणि मानसिक आरोग्याच्या महत्त्वाची आठवण करून देतो. शरीर आणि मन यांच्यातील गुंतागुंतीचे नाते खेळामध्ये तसेच जीवनामध्ये महत्त्वपूर्ण भूमिका बजावते, ज्यामुळे हे घटक ऍथलेटिक कामगिरी वाढविण्यासाठी एकत्र कसे कार्य करतात यावर प्रतिबिंबित करण्यासाठी हा एक योग्य क्षण आहे.

शरीर आणि मन हे वेगळे अस्तित्व नाहीत; ते खोलवर एकमेकांशी जोडलेले आहेत, विशेषत: क्रीडा क्षेत्रात. शारीरिक तंदुरुस्ती हा अनेकदा ॲथलेटिक यशाचा आधारस्तंभ म्हणून पाहिला जातो. तथापि, मानसिक लवचिकता आणि सकारात्मक मानसिकतेशिवाय, अगदी शारीरिकदृष्ट्या तंदुरुस्त ऍथलीट देखील त्यांच्या पूर्ण क्षमतेपर्यंत पोहोचण्यासाठी संघर्ष करू शकतात.

नियमित शारीरिक हालचालींचा मानसिक आरोग्यावर खोल परिणाम होतो. व्यायामामुळे शरीरातील नैसर्गिकपणे मूड वाढविणारे संप्रेरक एंडोर्फिन मुक्त होण्यासाठी उत्तेजित होते, जे तणाव आणि चिंता कमी करण्यास मदत करतात. हा शारीरिक प्रतिसाद केवळ खेळाडूचा मूड वाढवत नाही तर फोकस, एकाग्रता आणि एकूणच मानसिक स्पष्टता देखील सुधारते हे कोणत्याही यशस्वी क्रीडा कामगिरीचे प्रमुख घटक आहेत.

शिवाय, शारीरिक तंदुरुस्तीमुळे आत्मविश्वास वाढतो. जेव्हा ऍथलीट्स मजबूत आणि सक्षम वाटतात, तेव्हा ते आव्हाने स्वीकारण्याची आणि त्यांच्या मर्यादा ढकलण्याची अधिक शक्यता असते. हा आत्मविश्वास जिंकणे आणि हरणे यातील फरक असू शकतो, कारण तो एक सकारात्मक मानसिक स्थिती वाढवतो ज्यामुळे चिकाटी आणि लवचिकता वाढते.

खेळामध्ये मानसिक बळही तितकेच महत्त्वाचे असते. लक्ष केंद्रित करण्याची, तणाव व्यवस्थापित करण्याची आणि प्रेरित राहण्याची क्षमता खेळाडूच्या कामगिरीवर लक्षणीय परिणाम करू शकते. व्हिज्युअलायझेशन तंत्र, सकारात्मक सेल्फ-टॉक आणि माइंडफुलनेस पद्धतींचा वापर उत्तम खेळाडूंद्वारे त्यांच्या शरीराला प्रशिक्षित करण्याइतपत त्यांच्या मनाला कठोरपणे प्रशिक्षण देण्यासाठी केला जातो. उदाहरणार्थ, माइंडफुलनेसचा सराव करणारा खेळाडू खेळादरम्यान वर्तमानात राहू शकतो, विचलित होणे टाळून आणि उच्च पातळीची एकाग्रता राखू शकतो. ही मानसिक शिस्त त्यांना दबावाखाली खेळातील अवघड परिस्थिती आणि रणनीती अंमलात आणण्यास अनुमती देते, ज्यामुळे अनेकदा चांगली कामगिरी होते.

शरीर आणि मन यांच्यातील समतोल संबंध जोपासण्याचा सर्वात प्रभावी मार्ग म्हणजे खेळांमध्ये गुंतणे. खेळांना उच्च पातळीवरील शारीरिक श्रमाची गरज असते, ज्याच्या बदल्यात मानसिक सहनशक्तीची आवश्यकता असते. हे सहजीवन संबंध क्रीडापटूंना शारीरिक शक्ती आणि मानसिक कणखरपणा विकसित करण्यास मदत करतात.

शिवाय, खेळांना सहसा सांघिक कार्य, संप्रेषण आणि धोरणात्मक विचारांची आवश्यकता असते, ही सर्व मानसिक कौशल्ये आहेत जी नियमित सरावाने संपादित केली जाऊ शकतात. खेळादरम्यान येणारी आव्हाने, जसे की नुकसानाला सामोरे जाणे किंवा दुखापतींवर मात करणे, हे लवचिकता, शिस्त आणि चिकाटीचे मौल्यवान जीवन धडे शिकवतात.

श्री. श्री. रविशंकर म्हणतात,

तुमचा जीवनसाथी कोण आहे?

आई?, बाबा?, बायको?, मुलगा?, नवरा?, मुलगी?, मित्र?

अजिबात नाही!

तुमचा खरा जीवनसाथी म्हणजे तुमचे शरीर. तुमचे शरीर प्रतिसाद देणे थांबल्यास तुमच्यासोबत कोणीही नाही.

लक्षात ठेवा, तुमच शरीर हा एकमेव कायमचा पत्ता आहे जिथे तुम्ही राहता.

तुम्ही तुमच्या शरीराची जितकी काळजी घ्याल, तितकी तुमचे शरीर तुमची काळजी घेईल.

लक्षात ठेवा, तुमच्याशिवाय तुमच्या शरीराला कोणीही मदत करू शकत नाही.

प्राणायाम: फुफ्फुसासाठी; ध्यान: मनासाठी; योग: शरीरासाठी; चालणे: हृदयासाठी

चांगले अन्न: आतड्यांसाठी; चांगले विचार: आत्म्यासाठी; चांगले कर्म: जगासाठी या राष्ट्रीय क्रीडा दिनानिमित्त, आपण मेजर ध्यानचंद यांच्या वारशाचा गौरव करत असताना, खेळातील शरीर आणि मन यांच्यातील महत्त्वाचा संबंध ओळखणे आवश्यक आहे. शारीरिक तंदुरुस्ती आणि मानसिक सामर्थ्य या एकाच नाण्याच्या दोन बाजू आहेत, ज्या एक चांगला खेळाडू तयार करण्यासाठी एकमेकांना वृद्धिंगत करतात. शरीर आणि मन या दोहोंचे पालनपोषण करून, आपण केवळ खेळातच नव्हे तर जीवनाच्या सर्व पैलूंमध्ये आपली खरी क्षमता दाखवू शकतो. हा दिवस आरोग्य आणि निरोगीपणासाठी संतुलित दृष्टीकोनासाठी प्रयत्न करण्यासाठी एक स्मरणपत्र म्हणून काम करेल, जिथे शरीर आणि मन महानता प्राप्त करण्यासाठी सामंजस्याने कार्य करतात.

  

प्राचार्य डॉ. सोपान एकनाथ कांगणे, 

        महाराष्ट्रीय मंडळाचे,

                                                                          चंद्रशेखर आगाशे शारीरिक शिक्षण महाविद्यालय, पुणे ४११०३७