शारीरिक शिक्षणात शिट्टीची भूमिका

 शारीरिक शिक्षणात शिट्टीची भूमिका

                          

शारीरिक शिक्षण ही विद्यार्थ्यांच्या शारीरिक, मानसिक आणि सामाजिक विकासासाठी अत्यंत आवश्यक बाब आहे. या प्रक्रियेत शिस्त, नियंत्रण, संवाद व समन्वय यांचा प्रभावी वापर गरजेचा असतो. या सर्वांचा परिणामकारक अंमलबजावणीसाठी "शिट्टी" एक महत्त्वाच साधन म्हणून वापरली जातो. शिट्टीचा आवाज हा स्पष्ट, तीव्र आणि लांबवर ऐकू जाणारा असल्यामुळे शिक्षक व विद्यार्थ्यांमध्ये योग्य संवाद साधणे शक्य होते.

 1. शिट्टीची भूमिका

·         शिस्त राखण्यासाठी शिट्टीचा वापर

शारीरिक शिक्षणात शिस्त ही सर्वात महत्वाची बाब असते. विविध खेळांदरम्यान, प्रॅक्टिसदरम्यान किंवा सत्रांच्या वेळी शिट्टीद्वारे लक्ष वेधून विद्यार्थ्यांना योग्य मार्गदर्शन करता येते. एकदा शिट्टी वाजली की विद्यार्थ्यांनी थांबायचे, लक्ष द्यायचे किंवा काही विशिष्ट क्रिया करायच्या याचे संकेत मिळतात.

·         वेळेचे व्यवस्थापन

शारीरिक शिक्षणाच्या सत्रांमध्ये वेळेचे नियोजन अत्यंत गरजेचे असते. उदाहरणार्थ, एका शिट्टीने खेळ सुरू, दोन शिट्ट्यांनी थांबा, तीन शिट्ट्यांनी सर्वांनी जमावं इ. प्रकारे वेगवेगळ्या आवाजांच्या आधारे वेळेचे व कृतींचे नियंत्रण ठेवता येते.

·         सुरक्षितता आणि आपत्कालीन सूचना

मैदानावर अनेकदा अपघात होण्याची शक्यता असते. अशा वेळी शिक्षक शिट्टीच्या विशिष्ट सिग्नलने सर्वांचे लक्ष वेधतो व योग्य ती मदत मिळवतो. तसेच, गोंगाट असलेल्या वातावरणात शिट्टीचा आवाज लांबवर पोहोचतो, त्यामुळे आपत्कालीन सूचना द्यायला ती उपयुक्त ठरते.

·         गटव्यवस्थापनासाठी शिट्टीचे संकेत

मोठ्या गटातील विद्यार्थ्यांचे व्यवस्थापन करताना शिट्टीद्वारे वेगवेगळ्या गटांना विविध सूचना देणे सोपे होते. प्रत्येक शिट्टीचा एक विशिष्ट अर्थ असल्यामुळे शिक्षकांना नियंत्रण ठेवणे सुलभ होते.

  स्पर्धात्मक खेळात नियम अंमलात आणण्यासाठी

सर्व खेळांमध्ये शिक्षक शिट्टीचा वापर करून नियमांचे पालन सुनिश्चित करतात. फाउल, खेळ थांबवणे, वेळ संपल्याचे संकेत देणे इत्यादी साठी शिट्टी वापरली जाते.

·         विद्यार्थ्यांमध्ये प्रतिसाद क्षमता विकसित करणे

शिट्टीच्या संकेतांवर तात्काळ प्रतिसाद देणे ही विद्यार्थ्यांची सवय बनते. यामुळे त्यांच्या प्रतिक्रिया देण्याच्या क्षमतेत वाढ होते, जी खेळाबरोबरच इतर जीवन कौशल्यातही उपयोगी ठरते.

 2. शिट्टी वाजवण्याची तत्त्वे

·         स्पष्टता

Ø  शिट्टीचा आवाज स्पष्ट, नेमका आणि संपूर्ण क्षेत्रात ऐकू येण्यासारखा असावा.

Ø  अस्पष्ट किंवा अर्धवट आवाज विद्यार्थ्यांमध्ये गोंधळ निर्माण करतो.

·         सुसंगतता

Ø  प्रत्येक शिट्टीचा एक ठरलेला अर्थ असावा.
उदाहरण:

o   १ वेळा – थांबा

o   २ वेळा – सुरू करा

o   ३ वेळा – गटात जमा व्हा

Ø  यामुळे विद्यार्थ्यांना लगेच अर्थ समजतो.

·         योग्य वेळ

Ø  शिट्टी योग्य वेळी आणि योग्य कारणासाठीच वाजवावी.

Ø  अकारण किंवा सतत शिट्टी वाजवल्यास तिचा प्रभाव कमी होतो.

·         प्रभावी ध्वनी

Ø  शिट्टी पूर्ण जोरात, पण अनावश्यक जोर न करता वाजवावी.

Ø  खूप मोठा आवाज त्रासदायक तर खूप हलका आवाज निष्प्रभ ठरतो.

·         शिस्तबद्ध वापर

Ø  फक्त शारीरिक शिक्षण किंवा खेळाशी संबंधित प्रसंगांमध्येच वापरावी.

Ø  शिट्टी म्हणजे सूचनेचं साधन, खेळ किंवा विनोदाचं नव्हे.

·         व्यवस्थित हाताळणी व स्वच्छता

Ø  वापरल्यानंतर शिट्टी स्वच्छ ठेवणे गरजेचे.

Ø  स्वतःची शिट्टी इतरांना वापरू देऊ नये.

Ø  इलेक्ट्रॉनिक शिट्टी असल्यास बटण योग्य पद्धतीने दाबावे.

·         प्रशिक्षणपूर्व संकेत स्पष्ट करणे

Ø  विद्यार्थ्यांना आधीच सर्व संकेतांचे अर्थ समजावून सांगणे आवश्यक आहे. 

Ø  त्यामुळे प्रतिसाद वेळेत व योग्य मिळतो.

3. शिट्टीचे विविध प्रकार व  संकेतांचे अर्थ

·         शिट्टीचे प्रकार

प्रकार	वर्णन
हाताची शिट्टी (Hand Whistle)	सर्वसामान्य, प्लास्टिक/लोखंडी बनवलेली, तोंडात धरून वाजवली जाते.
इलेक्ट्रॉनिक शिट्टी (Electronic Whistle)	बटण दाबून आवाज होतो. संपर्क टाळण्यासाठी वापरली जाते (उदा. COVID नंतर अधिक प्रचलित).
गोळीची शिट्टी (Pea Whistle)	यामध्ये लहान गोळी (pea) असते, ज्यामुळे आवाजात थरार आणि फरक येतो.
गोळीविना शिट्टी (Pealess Whistle)	यामध्ये गोळी नसते. आवाज अधिक स्थिर आणि मोठा असतो.

 

·         शिट्टीचे संकेत आणि त्यांचे अर्थ (Whistle Signals & Their Meanings)

संकेत (Signal)	अर्थ (Meaning)	वापराचे उदाहरण
१ वेळ शिट्टी	थांबा / लक्ष द्या	सर्व विद्यार्थ्यांनी हालचाल थांबवून लक्ष देणे
२ वेळा शिट्टी	कृती सुरू करा	धावण्याची सुरुवात / खेळ सुरु
३ वेळा शिट्टी	गटात जमवा / मैदान सोडा	सर्व विद्यार्थ्यांनी गट करून जमणे
लांब शिट्टी	आपत्कालीन सूचना / गंभीर स्थिती	अपघात, थांबा आणि शिक्षकांकडे पाहा
छोट्या छोट्या सलग शिट्ट्या	शिस्तभंग / चुकीची कृती	चुकीची हालचाल, फाउल, खेळ थांबवा

 4. शिट्टी व स्वच्छता

शिट्टी वापरणे जरी शारीरिक शिक्षणात गरजेचे असले, तरी  स्वच्छता व आरोग्यदृष्टीने काळजी घेणे तितकेच महत्त्वाचे आहे; विशेषतः शिट्टी ही तोंडात धरून वापरण्याचे उपकरण असल्यामुळे.

·         वैयक्तिक वापर – ‘एक शिक्षक, एक शिट्टी’

Ø  शिट्टी वैयक्तिक वापरासाठी असावी. इतर कोणालाही ती वापरू देऊ नये.

Ø  सामायिक शिट्टीमुळे थुंकीचे कण किंवा जंतू एकमेकांत पसरू शकतात.

·         नियमित स्वच्छता करणे

Ø  शिट्टी दररोज वापरल्यानंतर साबणाच्या पाण्याने किंवा अँटीसेप्टिक सोल्युशनने धुणे आवश्यक आहे.

Ø  स्वच्छ केल्यानंतर ती सुकवूनच ठेवावी.

·         इलेक्ट्रॉनिक शिट्टी – अधिक स्वच्छ पर्याय

Ø  तोंडात धरायची गरज नसते.

Ø  बटण दाबून आवाज होतो – त्यामुळे थेट संपर्क टाळता येतो.

Ø  कोविड-१९ नंतर अनेक शाळा व महाविद्यालयांमध्ये याचा वापर वाढला आहे.

·         आरोग्यविषयक धोके

Ø  अस्वच्छ शिट्टीमुळे तोंडाच्या संसर्ग, सर्दी, फ्लू, घसा खवखवणे, फंगल इन्फेक्शन होऊ शकते.

Ø  विशेषतः जेव्हा शिट्टी अनेक लोक वापरतात तेव्हा संसर्ग पसरण्याचा धोका अधिक असतो.

·         शिट्टी ठेवण्याचे योग्य ठिकाण

Ø  वापरल्यानंतर शिट्टी साफ कपड्यात गुंडाळून किंवा बंद डब्यात ठेवावी.

Ø  ती शरीरावर लटकून राहू नये, कारण घाम आणि धूळमुळे ती दूषित होऊ शकते.

सारांश

Ø  शारीरिक शिक्षणात शिट्टी ही केवळ एक साधन नसून, ती शिक्षक व विद्यार्थ्यांमधील संवादाचे, शिस्तीचे आणि व्यवस्थापनाचे अत्यंत प्रभावी माध्यम आहे. तिच्या योग्य व कल्पक वापरामुळे शिक्षण अधिक शिस्तबद्ध, परिणामकारक आणि सुरक्षित बनते.

Ø  शिट्टी वाजवणे म्हणजे फक्त आवाज देणे नव्हे, तर ते एक शिस्तबद्ध, सुसंगत व आरोग्यदायी संवादाचे माध्यम आहे. शिट्टी वाजवण्याच्या  तत्त्वांचे पालन केल्यास शिट्टी अधिक प्रभावी व सुरक्षित ठरते.

Ø  शिट्टीचे योग्य प्रकार निवडणे, योग्य पद्धतीने तिचा वापर करणे, आणि विद्यार्थ्यांना त्या संकेतांची सवय लावणे हे शारीरिक शिक्षणाचे एक अत्यंत महत्त्वाचे अंग आहे.

Ø  शिट्टी ही जरी लहान वस्तू असली तरी तिचा आरोग्यावर परिणाम मोठा असतो.
"स्वच्छ शिट्टी = सुरक्षित शिक्षक व विद्यार्थी" हे लक्षात ठेवूनच तिचा वापर करावा.

 

डॉ. सोपान एकनाथ कांगणे,

                        प्राचार्य, महाराष्ट्रीय मंडळाचे,

                                    चंद्रशेखर आगाशे शारीरिक शिक्षण महाविद्यालय, 

                                    पुणे ४११०३७